Ansichtkaart van communicatiemiddel tot verzamelobject

 kleinrondleimuiden.nl | oudleimuiden.nl

Ansichtkaart, van communicatiemiddel tot verzamelobject

De manier waarop we communiceren is sterk veranderd. Telefoon, sms, WhatsApp en e-mail hebben de traditionele brief en ansichtkaart grotendeels verdrongen.

• Vroeger reed de post vier keer per dag.
• Een bericht kon dezelfde middag nog bezorgd worden.
• Voor veel mensen was dit hét betaalbare communicatiemiddel, mogelijk gemaakt door een goed postsysteem en de uitbreiding van het spoorwegnet.

Prentbriefkaarten zijn meer dan dragers van een afbeelding. Ze zijn historische getuigenissen van het dagelijks leven en krijgen, eenmaal bewaard, een nieuw bestaan als verzamelobject.

De ontwikkeling van de briefkaart naar de ansichtkaart

• 1871 – Invoering van de briefkaart in Nederland. Officieel postdocument met voorgedrukte zegel, bedoeld voor korte zakelijke mededelingen.
• 1873 – Eerste creatieve teksten en versjes op de adreszijde.
• 1883 – Geïllustreerde briefkaart met kleine decoratieve of religieuze afbeeldingen.
• 1892 – Prentbriefkaart. De PTT verloor haar monopolie; iedereen mocht kaarten uitgeven.

Omdat de briefkaart een officieel postwaardestuk was, valt deze onder de filatelie.

De gevolgen:

• Start van de gouden periode (1892–1910).
• Kaarten waren goedkoop te verzenden: 1 cent voor drukwerk, goedkoper dan 2,5 cent voor een briefkaart.
• Gezinnen legden albums aan en het verzamelen werd een rage.
• Duitse drukkerijen leverden miljoenen kaarten aan Nederland.
• Het Duitse woord Ansichtskarte raakte ingeburgerd, al pleitten taalpuristen voor prentbriefkaart.

Na de Eerste Wereldoorlog liep de belangstelling terug door telefoon en radio. Rond 1970 kwam er een nieuwe waardering als nostalgisch object. In de jaren negentig zorgden gratis verspreide freecards opnieuw voor een opleving.

Kenmerken van postkaarten

Adresliniatuur

• Vroege kaarten hadden geen schrijfruimte op de adreszijde; tekst moest op de beeldzijde.
• Beeldzijde vaak half gevuld of met een vrije strook onderaan.
• In 1905 werd de adreszijde wettelijk gesplitst: rechts adres, links boodschap.
• Vanaf 1978 kwam er ruimte voor postcode.
• Voor verzamelaars is de beeldzijde de voorkant, voor filatelisten de adreszijde.

Poststempels

Het poststempel maakte de zegel ongeldig en gaf plaats, datum en tijd weer. Soms is het stempel waardevoller dan de kaart zelf.

• Kleinrondstempel (1884–1895) – ca. 22 mm, compact en gewild.
• Grootrondstempel (vanaf 1894) – 26 mm, zelfde indeling maar groter.
• Typenradarstempel (vanaf 1906) – efficiënter, met radertjes. Varianten: langebalk, kortebalk, openbalk, cilinderbalk.
• Speciale stempels – trein, tram, boot, bestellersstempels, afwijkende plaatsnamen, foutieve datumblokken.
• Eerste Wereldoorlog – militairen genoten vaak portvrij.
• Markeringen – zoals een groot kruis voor nieuwjaarsbezorging.

Overzicht druk- en fotografische methoden

De bloei van de prentbriefkaart was alleen mogelijk dankzij technische innovaties. Grofweg zijn er twee hoofdgroepen: druktechnieken en fotografische procédés.

Hoogdruk (reliëfdruk)

• Lijncliché – geschikt voor duidelijke lijnen en vlakken, zoals tekeningen en houtsneden.
• Autotypie – foto’s omgezet in rasterpuntjes. Grote punten = donker, kleine = licht. Maakte massaproductie van fotokaarten mogelijk.

Diepdruk (intaglio)

• Koperdiepdruk (rotogravure) – hoge kwaliteit en grote oplages. Vaak gedrukt op bruin of geel papier, met een herkenbare uitstraling. Uitgevers als Weenenk & Snel waren hierin toonaangevend.

Vlakdruk (planografische druk)

• Lithografie en chromolithografie – kleurendruk, met aparte stenen per kleur.
• Zincografie – goedkoper alternatief, met zinkplaten in plaats van zware stenen.
• Lichtdruk (collotype) – natuurgetrouwe foto’s zonder raster. Populair voor kunstkaarten.
• Collo-Color-type – innovatie van de Gebroeders Van Straaten, met zachte kleurovergangen en aquareleffect.

Fotografische methoden

• Echte fotokaarten – rechtstreeks als foto op fotopapier. Hoge kwaliteit, kleine oplages.
• Gedrukte fotokaarten – foto gereproduceerd via druktechniek (autotypie of lichtdruk), geschikt voor massaproductie.
• Broomzilverdruk – meest gebruikt. Negatieven op glasplaat, afgedrukt op lichtgevoelig papier. Scherp en duurzaam, vaak handgekleurd of in sepia.
• Platinodruk – luxer alternatief met subtiele kleurnuances en uitzonderlijke duurzaamheid. Uitgevers als C. Cnobloch prezen dit procédé als kunstzinnig.

Waardebepaling: factoren die de prijs bepalen

Op zolders en tussen oud papier komen ze nog vaak tevoorschijn: ansichtkaarten. In Nederland zijn er in de afgelopen 150 jaar tientallen miljoenen verspreid. Rond 1900 groeide het verzamelen zelfs uit tot een ware rage.

Voordat iemand zich rijk rekent met een vondst, is het goed te begrijpen hoe de waarde van een kaart tot stand komt. Ouderdom en conditie spelen een rol, maar zijn niet allesbepalend. Ook vraag, thema en herkomst tellen mee. En waarde kan ook puur emotioneel zijn. Een kaart met je eigen familie of dorp kan voor de één onbetaalbaar zijn, terwijl een ander er geen cent voor geeft.

Gemiddeld liggen de prijzen op beurzen en online marktplaatsen tussen de 1 en 50 euro.

Verzamelbereidheid

De waarde van een kaart wordt vooral bepaald door de vraag. Na de Tweede Wereldoorlog nam de verzamelwoede sterk af, maar sommige soorten ansichtkaarten bleven in trek. Nog steeds zijn er liefhebbers die kaarten van hun geboortestreek of dorp zoeken. Het handgeschreven berichtje achterop maakt elke kaart bovendien uniek.

Betaalbereidheid

Vraag alleen is niet genoeg. Ook de prijs bepaalt of een kaart wordt verkocht. Kaarten kunnen gewild zijn, maar blijven liggen als de vraagprijs te hoog is. Elke verzamelaar heeft een bovengrens. Zo brengen kaarten uit een dorp als Cothen doorgaans meer op dan vergelijkbare kaarten uit Leimuiden.

Ouderdom

Een oudere kaart is niet automatisch waardevoller. Rond 1900 zijn miljoenen kaarten gedrukt die nog volop circuleren. Alleen de vroege prentbriefkaarten uit de 19e eeuw, vaak met een duidelijk stempel, hebben echt meerwaarde. Een bekend voorbeeld zijn de kaarten van de Wereldtentoonstelling in Amsterdam (1883). Kaarten uit de periode 1960–1980 leveren momenteel weinig op, maar zouden later kunnen stijgen door kleinere oplages en afnemend aanbod.

Historische waarde

Veel kaarten bevatten een simpele groet of afspraak. Historische waarde ontstaat pas bij bijzondere contexten. Denk aan berichten uit de Spaanse griep (1918–1920), de mobilisatie van 1939, de Tweede Wereldoorlog of de Watersnoodramp van 1953. Kaarten die persoonlijke verslagen uit zulke periodes bevatten, zijn zeer gewild bij verzamelaars en archieven.

Conditie

De toestand van een kaart is cruciaal. Gescheurde hoeken, plakresten of waterschade verminderen de waarde sterk. Kaarten worden daarom beter niet vastgelijmd in albums en aantekeningen kunnen het best in potlood worden gemaakt. Een gelopen kaart – met stempel en postzegel – hoeft geen nadeel te zijn. Veel verzamelaars vinden juist dat die extra charme hebben.

Topografie

Kaarten van grote steden zoals Amsterdam of Den Haag zijn meestal goedkoop, omdat ze in enorme aantallen zijn gedrukt. Dorpen daarentegen hadden kleine oplages en zijn daardoor vaak zeldzamer en waardevoller. De opkomst van historische verenigingen heeft de belangstelling voor lokale kaarten verder versterkt.

Thema

Een groot deel van de aantrekkingskracht zit in de variatie aan onderwerpen. Straatleven, trams, kermissen, tulpenvelden, dieren of begraafplaatsen: vrijwel alles is terug te vinden. De populariteit verschilt sterk. Kaarten van het koningshuis of kerken zijn vaak goedkoop, terwijl kaarten met trams, straatbeelden of kermissen soms boven de 60 euro uitkomen. Zie ook Delcampe.net voor een overzicht van thema’s.

Uitgever of producent

De naam van de uitgever kan de waarde beïnvloeden. Sommige producenten zijn geliefd vanwege hun kwaliteit of lage oplages. Een voorbeeld is Dirk v.d. List, ook bekend onder de namen Bromografia en Photo Rotatiepers. Hun kaarten zijn gezocht bij zowel topografische verzamelaars als bij liefhebbers van de uitgever zelf.

Fotokaarten

Naast massaproductie bestonden ook fotokaarten: rechtstreeks afgedrukt van een negatief, vaak in kleine oplages. Winkeliers bestelden er meestal maar een handvol, waardoor ze soms unieke beelden bevatten van vergeten plekken. Vooral kaarten van vóór 1940 zijn populair vanwege hun fotorealistische kwaliteit. Ontbreekt de locatie, dan daalt de waarde, behalve als het thema op zichzelf populair is.

Over de definitie van fotokaarten bestaat vaak verwarring. Han Ruyters, antiquaar en specialist in prentbriefkaarten, schreef hierover een artikel in VDP Prentbriefkaarten (nr. 155, p.30).

Gevonden voorraad

Soms komt er bij een opruiming of sluiting van een winkel een oude partij ansichtkaarten boven water. Losse kaarten uit zo’n voorraad zijn vaak niet veel waard. Maar een complete partij kan in één keer toch interessant zijn voor handelaren of verzamelaars.

Vraag en aanbod: verzamelen en verhandelen van ansichtkaarten

In Nederland zijn er honderden actieve verzamelaars van ansichtkaarten. Voor de meesten is het een plezierige hobby, geen investering voor later zoals bij munten of kunst. Voor beginners is het eenvoudig om een collectie op te bouwen, omdat er nog veel goedkope kaarten te vinden zijn. Wel is het verstandig vooraf een verzamelgebied te kiezen en de waarde te leren kennen.

Online handel

Met de komst van internet is het koopgedrag van verzamelaars sterk veranderd. Platforms zijn 24/7 beschikbaar en bieden direct overzicht.

• Marktplaats is het populairste platform voor particulieren in Nederland. Veel kaarten wisselen er voor lage prijzen van eigenaar.
• Delcampe is een internationaal platform met veilingen en vaste prijzen. Het internationale bereik vergroot de kans op bijzondere vondsten.
• Catawiki biedt wekelijkse veilingen met expertbeoordeling. Gedetailleerde beschrijvingen en foto’s zijn hier belangrijk.
• Gespecialiseerde webshops, vaak gerund door verzamelaars, bieden gescand materiaal dat rustig online kan worden bekeken. Voorbeelden zijn postcardsfrom.nl, ansichtkaartenbeurs.nl, house-of-cards.nl en ansichtkaartenhuis.nl. Een grote Duitse aanbieder is akpool.de.

Beurzen

Vroeger waren er ruilbeurzen waar verzamelaars onderling kaarten uitwisselden. Omdat dit vaak weinig opleverde, ontstonden verzamelbeurzen waar handelaren grote aantallen aanboden. Voordelen zijn de ruime keuze, de mogelijkheid om de staat direct te beoordelen en om te onderhandelen. Goede handelaren sorteren hun aanbod op thema of plaats en bieden uitsluitend authentieke kaarten aan.

Enkele organisatoren van Nederlandse beurzen zijn de Nederlandse Vereniging van Prentbriefkaartenverzamelaars, Filanumis en Megacarta.

Veilinghuizen

Online veilingen zijn populair, maar hebben als nadeel dat het materiaal niet fysiek te bekijken is. Veilinghuizen bieden die mogelijkheid wel tijdens bezichtigingsdagen. Zij verzorgen taxaties, catalogi, promotie en de veiling zelf. Voor kopers komen daar vaak kosten bovenop, soms tot wel 30% van het winnende bod.

Een bekend voorbeeld is Heritage Auctions Europe in IJsselstein, dat twee keer per jaar een veiling voor postzegels en ansichtkaarten organiseert.

Netwerken

Netwerken met andere verzamelaars kan helpen om zeldzame kaarten te vinden tegen redelijke prijzen. Ook wordt kennis uitgewisseld en ontstaan nieuwe contacten. Verzamelaars met een topografische focus doen er goed aan hun interesse lokaal kenbaar te maken. Bij opruimingen of erfenissen duiken vaak oude kaarten op, die soms bij het oud papier verdwijnen omdat de waarde niet herkend wordt.

Toekomst: van fysieke kaart naar digitale beleving

Het verzamelen van oude ansichtkaarten is allang niet meer iets voor “saaie oude mannen”. Door de grote variatie aan onderwerpen – van topografie tot fantasie en van auto’s tot treinen – spreekt de hobby ook nu nog een breed publiek aan. Toch is het de vraag of dit over tien of vijftien jaar nog zo zal zijn.

Belang van nieuwe generaties

De toekomst hangt af van nieuwe verzamelaars. De huidige generatie is opgegroeid met post en fysieke kaarten. Jongeren zijn gewend aan digitale communicatie en ervaren de charme van een kaart misschien minder vanzelfsprekend.

Technologische innovaties

Nieuwe technieken kunnen de ansichtkaart een tweede leven geven.

• Virtual Reality creëert virtuele omgevingen met oude beelden.
• Augmented Reality voegt historische informatie of afbeeldingen toe aan de echte wereld.
• Kunstmatige intelligentie maakt digitalisering, restauratie en analyse mogelijk. Ook creatieve toepassingen zoals animaties, virtuele rondleidingen en educatieve apps behoren tot de mogelijkheden.

Voorwaarden en overwegingen

• Authenticiteit: gebruikers moeten weten of een beeld bewerkt is.
• Auteursrechten: altijd controleren of kaarten rechtenvrij zijn.
• Toegankelijkheid: samenwerking met erfgoedinstellingen helpt om materiaal te bewaren en breder beschikbaar te maken.

Kernboodschap

De ansichtkaart blijft waardevol. Als tastbaar erfgoed én als bron voor digitale toepassingen. Traditie en innovatie kunnen samen zorgen dat dit medium niet verdwijnt, maar juist een nieuw publiek bereikt.


Deze tekst is mede tot stand gekomen met ondersteuning van AI.