Ansichtkaart van communicatiemiddel tot verzamelobject

 kleinrondleimuiden.nl | oudleimuiden.nl

Ansichtkaart, van communicatiemiddel tot verzamelobject

De manier waarop we communiceren is sterk veranderd. Telefoon, sms, WhatsApp en e-mail hebben de traditionele brief en ansichtkaart grotendeels verdrongen. Waar post nu soms dagen onderweg is, werden ruim 120 jaar geleden kaarten vaak nog vier keer per dag bezorgd en konden ze dezelfde dag de bestemming bereiken. Voor veel mensen was de post destijds de belangrijkste en betaalbare manier van communiceren, mogelijk gemaakt door een goed functionerend postsysteem en de uitbreiding van het spoorwegnet.

Prentbriefkaarten zijn meer dan dragers van een afbeelding: ze zijn historische getuigenissen van het dagelijks leven en krijgen, eenmaal bewaard, een nieuw bestaan als verzamelobject.

De Ontwikkeling van de Briefkaart naar de Ansichtkaart

De oorsprong van de prentbriefkaart ligt bij de briefkaart, in Nederland ingevoerd op 1 januari 1871.

• De briefkaart was een officieel postdocument met voorgedrukte postzegel, bedoeld voor korte zakelijke mededelingen.
• Rond 1873 verschenen de eerste creatieve teksten en versjes op de adreszijde.
• Tien jaar later volgden kleine afbeeldingen, vaak religieus of decoratief. Dit werd de geïllustreerde briefkaart genoemd.

De evolutie:

1. Briefkaart (vanaf 1871)
2. Geïllustreerde briefkaart (vanaf 1883)
3. Prentbriefkaart (vanaf 1892)

Omdat de briefkaart een postwaardestuk was, valt deze onder de filatelie.

In 1892 verloor de PTT haar monopolie, waardoor iedereen prentbriefkaarten mocht uitgeven. Dit leidde tot de gouden periode van de prentbriefkaart (ca. 1892–1910), waarin de kaart populair werd als goedkoop souvenir. Kaarten zonder persoonlijke boodschap konden als drukwerk voor 1 cent verzonden worden, goedkoper dan de briefkaart (2,5 cent). Veel gezinnen legden albums aan, een bloeiende industrie, vaak geproduceerd in Duitsland.

Duitse drukkerijen waren toonaangevend in techniek en productie en voorzagen Nederland van miljoenen kaarten. Het Duitse woord Ansichtkaart raakte ingeburgerd, ondanks verzet van taalpuristen. Na de Eerste Wereldoorlog daalde de belangstelling door de komst van telefoon en radio. Vanaf ca. 1970 ontstond een nieuwe waardering voor de kaart als nostalgisch en historisch object. In de jaren ’90 brachten de zogeheten freecards opnieuw een opleving.

Kenmerken van Postkaarten

Adresliniatuur

• Vroege kaarten (voorlopers) hadden ruimte voor tekst op de beeldzijde, omdat berichten op de adreszijde verboden waren.
• Afbeeldingen waren vaak half of met vrije strook onderaan.
• In 1905 werd de adreszijde wettelijk gesplitst: rechts voor adres, links voor boodschap.
• Vanaf 1978 kwam er ook ruimte voor postcode.
• Voor verzamelaars is de beeldzijde de voorkant; voor filatelisten de adreszijde.

Poststempels

Het poststempel maakte de zegel ongeldig en gaf plaats, datum en tijd weer. Voor verzamelaars is een bijzondere stempel soms waardevoller dan de kaart zelf.

• Kleinrondstempel (1884–1895, soms langer) – ca. 22 mm, twee cirkels met plaats, datum en tijd. Compact en gewild bij filatelisten.
• Grootrondstempel (vanaf 1894) – 26 mm, zelfde indeling maar groter; niet passend op een standaardzegel.
• Typenradarstempel (vanaf 1906) – efficiënter, met radertjes in plaats van losse blokjes. Varianten: langebalk, kortebalk, openbalk, cilinderbalk.
• Gebruik en bijzonderheden – Speciale blokstempels (trein, tram, boot), bestellersstempels, afwijkende plaatsnamen of foutieve datumblokken. Tijdens WOI genoten militairen vaak portvrijdom. Ook markeringen, zoals een groot kruis op de adreszijde, hadden betekenis (bijv. nieuwjaarsbezorging).

Druktechnieken en Productie

Rond 1892 werden kaarten vooral gedrukt via steendruk (lithografie). Daarna kwamen nieuwe technieken:

• Lichtdruk (vanaf ca. 1870) – weergave van alle grijstonen. Kostbaar, later massaal toegepast door Duitse drukkerijen.
• Autotypie (rasterfotografie, vanaf 1882) – grijstonen omgezet in rasterpuntjes, geschikt voor massaproductie.
• Kleurenreproductie – variërend van handmatig ingekleurde lichtdrukken tot vroege full-colour experimenten.
• Gemodificeerde afbeeldingen – retouches en bewerkingen, soms met fantasie-elementen zoals gemonteerde vliegtuigen.

Uitgevers fungeerden als architecten van de prentbriefkaart, door de grafische mogelijkheden te sturen en te bepalen.

De Diverse Gezichten van de Prentbriefkaart

Topografische prentbriefkaarten

Tonen steden en dorpen. Oudste Nederlandse voorbeelden: Wereldtentoonstelling 1883 in Amsterdam. N.J. Boon bracht vanaf 1898 hoogwaardige kaarten uit.

• Formaatwijziging: van 9×14 cm (klassiek) naar 10×15 cm (vanaf jaren ’60).
• Tegenwoordig zijn vooral kleine dorpen waardevol vanwege kleine oplages.

Fotokaarten

Echte foto’s, direct van het negatief gedrukt.

• Kleine oplages, hoge scherpte.
• Zeer gezocht als ze vóór 1940 zijn uitgegeven.
• Vaak huisportretten, verkocht aan bewoners.
• Bekende fotografen: H.J. Steegman, Eduard Sanders, C.B. Heynig.

Freecards

Gratis kaarten met commerciële, culturele of ideologische boodschap.

• Ontstaan in Spanje (1985).
• In Nederland populair vanaf 1993 door Free Card en Boomerang.
• Brachten in de jaren ’90 een heropleving van de prentbriefkaart.

Prentbriefkaarten als reclame

Al vóór de komst van de prentbriefkaart gebruikten hotels litho’s voor promotie.

• Grote bedrijven schakelden kunstenaars in.
• Ook kleine ondernemers, gaven kaarten uit voor bestellingen en correspondentie.

Deze tekst is mede tot stand gekomen met ondersteuning van AI.