Ansichtkaart van communicatiemiddel tot verzamelobject

 kleinrondleimuiden.nl | oudleimuiden.nl

Ansichtkaart, van communicatiemiddel tot verzamelobject

De manier waarop we communiceren is sterk veranderd. Telefoon, sms, WhatsApp en e-mail hebben de traditionele brief en ansichtkaart grotendeels verdrongen.

• Vroeger reed de post vier keer per dag.
• Een bericht kon dezelfde middag nog bezorgd worden.
• Voor veel mensen was dit hét betaalbare communicatiemiddel, mogelijk gemaakt door een goed postsysteem en de uitbreiding van het spoorwegnet.

Prentbriefkaarten zijn meer dan dragers van een afbeelding. Ze zijn historische getuigenissen van het dagelijks leven en krijgen, eenmaal bewaard, een nieuw bestaan als verzamelobject.

De ontwikkeling van de briefkaart naar de ansichtkaart

• 1871 – Invoering van de briefkaart in Nederland. Officieel postdocument met voorgedrukte zegel, bedoeld voor korte zakelijke mededelingen.
• 1873 – Eerste creatieve teksten en versjes op de adreszijde.
• 1883 – Geïllustreerde briefkaart met kleine decoratieve of religieuze afbeeldingen.
• 1892 – Prentbriefkaart. De PTT verloor haar monopolie; iedereen mocht kaarten uitgeven.

Omdat de briefkaart een officieel postwaardestuk was, valt deze onder de filatelie.

De gevolgen:

• Start van de gouden periode (1892–1910).
• Kaarten waren goedkoop te verzenden: 1 cent voor drukwerk, goedkoper dan 2,5 cent voor een briefkaart.
• Gezinnen legden albums aan en het verzamelen werd een rage.
• Duitse drukkerijen leverden miljoenen kaarten aan Nederland.
• Het Duitse woord Ansichtskarte raakte ingeburgerd, al pleitten taalpuristen voor prentbriefkaart.

Na de Eerste Wereldoorlog liep de belangstelling terug door telefoon en radio. Rond 1970 kwam er een nieuwe waardering als nostalgisch object. In de jaren negentig zorgden gratis verspreide freecards opnieuw voor een opleving.

Kenmerken van postkaarten

Adresliniatuur

• Vroege kaarten hadden geen schrijfruimte op de adreszijde; tekst moest op de beeldzijde.
• Beeldzijde vaak half gevuld of met een vrije strook onderaan.
• In 1905 werd de adreszijde wettelijk gesplitst: rechts adres, links boodschap.
• Vanaf 1978 kwam er ruimte voor postcode.
• Voor verzamelaars is de beeldzijde de voorkant, voor filatelisten de adreszijde.

Poststempels

Het poststempel maakte de zegel ongeldig en gaf plaats, datum en tijd weer. Soms is het stempel waardevoller dan de kaart zelf.

• Kleinrondstempel (1884–1895) – ca. 22 mm, compact en gewild.
• Grootrondstempel (vanaf 1894) – 26 mm, zelfde indeling maar groter.
• Typenradarstempel (vanaf 1906) – efficiënter, met radertjes. Varianten: langebalk, kortebalk, openbalk, cilinderbalk.
• Speciale stempels – trein, tram, boot, bestellersstempels, afwijkende plaatsnamen, foutieve datumblokken.
• Eerste Wereldoorlog – militairen genoten vaak portvrijdom.
• Markeringen – zoals een groot kruis voor nieuwjaarsbezorging.

Overzicht druk- en fotografische methoden

De bloei van de prentbriefkaart was alleen mogelijk dankzij technische innovaties. Grofweg zijn er twee hoofdgroepen: druktechnieken en fotografische procédés.

Hoogdruk (reliëfdruk)

• Lijncliché – geschikt voor duidelijke lijnen en vlakken, zoals tekeningen en houtsneden.
• Autotypie – foto’s omgezet in rasterpuntjes. Grote punten = donker, kleine = licht. Maakte massaproductie van fotokaarten mogelijk.

Diepdruk (intaglio)

• Koperdiepdruk (rotogravure) – hoge kwaliteit en grote oplages. Vaak gedrukt op bruin of geel papier, met een herkenbare uitstraling. Uitgevers als Weenenk & Snel waren hierin toonaangevend.

Vlakdruk (planografische druk)

• Lithografie en chromolithografie – kleurendruk, met aparte stenen per kleur.
• Zincografie – goedkoper alternatief, met zinkplaten in plaats van zware stenen.
• Lichtdruk (collotype) – natuurgetrouwe foto’s zonder raster. Populair voor kunstkaarten.
• Collo-Color-type – innovatie van de Gebroeders Van Straaten, met zachte kleurovergangen en aquareleffect.

Fotografische methoden

• Echte fotokaarten – rechtstreeks als foto op fotopapier. Hoge kwaliteit, kleine oplages.
• Gedrukte fotokaarten – foto gereproduceerd via druktechniek (autotypie of lichtdruk), geschikt voor massaproductie.
• Broomzilverdruk – meest gebruikt. Negatieven op glasplaat, afgedrukt op lichtgevoelig papier. Scherp en duurzaam, vaak handgekleurd of in sepia.
• Platinodruk – luxer alternatief met subtiele kleurnuances en uitzonderlijke duurzaamheid. Uitgevers als C. Cnobloch prezen dit procédé als kunstzinnig.

Waardebepaling

De waarde van een kaart hangt af van veel factoren.

Verzamelbereidheid

• Na de Tweede Wereldoorlog stortte veel verzamelwoede in.
• Voor ansichtkaarten bleef de belangstelling redelijk overeind, vooral bij lokale of persoonlijke exemplaren.

Betaalbereidheid

• Vraag bepaalt waarde, maar ook de bovengrens van verzamelaars.
• Kaarten kunnen lang te koop staan als de prijs te hoog is.

Ouderdom

• Vroege exemplaren uit de 19e eeuw zijn zeldzaam en gewild.
• Voorbeeld: kaarten van de Wereldtentoonstelling in Amsterdam (1883).
• Kaarten uit 1960–1980 zijn nu weinig waard, maar kunnen later schaarser worden.

Historische waarde

• Kaarten met berichten uit bijzondere periodes zijn gezocht: Spaanse griep, mobilisatie, Tweede Wereldoorlog, Watersnoodramp.

Conditie

• Beschadigde hoeken, scheuren en vlekken drukken de waarde.
• Kaarten beter niet in albums plakken; aantekeningen liefst in potlood.
• Gelopen kaarten (met stempel en boodschap) kunnen extra charme hebben.

Topografie

• Grote steden: enorme oplages, daardoor vaak minder waarde.
• Kleine dorpen: schaarser en meestal duurder.

Thema

• Populaire thema’s: straatleven, trams, kermissen.
• Minder gewild: kerken, koningshuis.

Uitgever

• Kleine of artistieke uitgevers zijn gezocht.
• Voorbeeld: Dirk v.d. List (ook Bromografia en Photo Rotatiepers).

Fotokaarten

• Kleine oplages, soms unieke beelden.
• Vooral vóór 1935 populair vanwege fotorealistische kwaliteit.

Gemiddeld liggen prijzen tussen 1 en 40 euro. Zeldzame kaarten kunnen veel hoger eindigen.

Vraag en aanbod

• Online platforms – Marktplaats, Delcampe, Catawiki, gespecialiseerde webshops.
• Beurzen – ruime keuze, direct beoordelen, onderhandelen mogelijk. Organisatoren zijn o.a. de Nederlandse Vereniging van Prentbriefkaartenverzamelaars, Filanumis en Megacarta.
• Veilinghuizen – taxaties, catalogi en bezichtigingen. Bekend voorbeeld: Heritage Auctions Europe in IJsselstein.
• Netwerken – contact met andere verzamelaars helpt om zeldzame kaarten te vinden. Bij opruimingen en erfenissen verdwijnen kaarten soms bij het oud papier omdat de waarde niet wordt herkend.

Toekomst

• Nieuwe generaties – groeien op in een digitale wereld, maar fysieke kaarten blijven bijzonder.
• Technologie – Virtual Reality en Augmented Reality maken virtuele herbeleving mogelijk.
• Kunstmatige Intelligentie – digitaliseren, restaureren, analyseren en creatief inzetten (animaties, apps, rondleidingen).

Voorwaarden

• Authenticiteit en betrouwbaarheid: bewerking moet helder zijn.
• Herkomst en auteursrechten: altijd controleren.
• Toegankelijkheid: samenwerking met erfgoedinstellingen vergroot bereik.

Kernboodschap

De ansichtkaart is meer dan verleden. Ze blijft waardevol als tastbaar erfgoed, maar krijgt ook een nieuw leven door digitalisering en technologie. Traditie en innovatie vullen elkaar aan en houden de kaart levend.

Media

• 
  WB Evenementen organiseerde, samen met de Vereniging Documentatie Prentbriefkaarten, de 9e Prentbriefkaarten- en Filateliebeurs in de Expo Houten. Tijdens dit evenement boden handelaren naast ansichtkaarten en postzegels ook oude munten en bankbiljetten aan.

Deze tekst is mede tot stand gekomen met ondersteuning van AI.